Περιεχόμενο του συνεδρίου
Οι θεματικές του συνεδρίου, θα καλύπτουν τους 3 βασικούς άξονες της πολυσχιδούς δραστηριότητας της Ιωάννας Παπαντωνίου: τη μελέτη του ενδύματος, τη συλλογή, έκθεση και ερμηνεία του εντός του μουσείου και τη σκηνογραφία-ενδυματολογία στις παραστατικές και οπτικοακουστικές τέχνες.
Σκοπός του συνεδρίου είναι η ενεργοποίηση μιας συστηματικότερης συνομιλίας ανάμεσα σε επιστήμες που εξετάζουν το ένδυμα, αποκαλύπτοντας τις προοπτικές που αυτό ανοίγει ως αντικείμενο μελέτης, ως μουσειακό αντικείμενο και έκθεμα, και ως αποτέλεσμα δημιουργικής ερμηνείας και έκφρασης στο θέατρο και τον κινηματογράφο.
Θεματικές ενότητες
Η Ιωάννα Παπαντωνίου στο Λαογραφικό Μουσείο της Πιάνας Αρκαδίας συνομιλεί με τις γυναίκες του χωριού. Πιάνα, 27.7.1977. Φωτογραφικό Αρχείο Ιδρύματος Βασίλη Παπαντωνίου
1. Ένδυμα & έρευνα
Η πρόοδος στην έρευνα και μελέτη του ενδύματος στο πεδίο του υλικού πολιτισμού προσδιορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη διεπιστημονική προσέγγισή του, αξιοποιώντας τις θεωρητικές προσεγγίσεις και τα ανάλογα μεθοδολογικά εργαλεία της λαογραφίας, της εθνογραφίας-εθνολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας και άλλων συγγενών επιστημών.
Η Ιωάννα Παπαντωνίου υπήρξε πρωτοπόρος της εποχής της στη μελέτη του ελληνικού –και όχι μόνον– ενδύματος, προσεγγίζοντας με γνώση, επιστημονική σοβαρότητα και σεβασμό τις πολλαπλές όψεις του. Πραγματοποιώντας ανελλιπώς από το 1956 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1990 επιτόπιες έρευνες σε ολόκληρη την Ελλάδα, συνδύαζε την έρευνα και την καταγραφή της πολιτισμικής πράξης του «ενδύεσθαι» στον χώρο και χρόνο επιτέλεσής της, συνυπολογίζοντας και αξιοποιώντας την εγκιβωτισμένη στα κοινωνικά συμφραζόμενα πληροφορία. Η προσφορά της στην επιστήμη της ενδυματολογίας είναι ανεκτίμητη, ενώ έως σήμερα παραμένει ευεργετικά παρούσα στην εις βάθος έρευνα του ενδύματος.
Με αφορμή τα παραπάνω, στην πρώτη θεματική ενότητα καλωσορίζουμε εισηγήσεις που εμβαθύνουν σε πρακτικές και μεθοδολογίες έρευνας του ενδύματος και μπορεί να περιλαμβάνουν θέματα, όπως:
-
Κοινωνική διάσταση του ενδύματος: πώς το ένδυμα αποτυπώνει/διαμορφώνει ταυτότητες: εθνικές, τοπικές, έμφυλες, νεανικών ή περιθωριακών ομάδων.
-
Πολιτική διάσταση του ενδύματος: ένδυμα εξουσίας, υποταγής και αντίστασης
-
Τοπική φορεσιά και επιτόπια έρευνα τον 21ο αι.
-
Τοπική φορεσιά, χορευτικές παραστάσεις και πολιτιστικοί σύλλογοι: θεατρικό κοστούμι ή διατήρηση τοπικής/ιστορικής μνήμης;
-
Από την επίδειξη μόδας στην αγορά: περφόρμανς ή καταναλωτικό αγαθό;
-
Μόδα και επιστροφή στις «πηγές»: μόδα και εθνικές παραδόσεις (θέματα δεοντολογίας), μόδα και τέχνη
-
Βιομηχανία μόδας και περιβάλλον: ανακύκλωση και ανωκύκλωση (upcycling)
2. Ένδυμα & μουσείο
Το ένδυμα από καιρό αποτελεί υπόθεση και των μουσείων, γεγονός που ξεκινά καταρχήν από την αναγνώριση ότι συνιστά σύνθετο αντικείμενο με πλείστα νοήματα και συμφραζόμενα, τα οποία τα μουσεία επιχειρούν ποικιλοτρόπως να εντάξουν στις αφηγήσεις τους. Αυτές περιλαμβάνουν από το ένδυμα αυτό καθαυτό, τα υλικά και τις τεχνικές κατασκευής του, μέχρι τα συμπληρωματικά προς το ένδυμα αντικείμενα (υποδήματα, καπέλα, τσάντες κ.ά.), ενώ δε λείπουν και οι αφηγήσεις εκείνες που χρησιμοποιούν το ένδυμα ως ερμηνευτικό μέσο στο πλαίσιο πολιτικών πολιτιστικής αναπαράστασης
ή ως εργαλείο εκπαίδευσης και βιωματικής προσέγγισης.
Στη συζήτηση για την αξιοποίηση της ενδυματολογικής έρευνας ή της ανάδειξης των ενδυματολογικών συλλογών μέσα από τη μουσειακή πράξη έρχεται να συμβάλει σημαντικά το έργο του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος «Β. Παπαντωνίου» (σήμερα Ίδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου), το οποίο εξαρχής φρόντισε να εφαρμόσει τη μουσειακή θεωρία και πρακτική. Έμπρακτη απόδειξη αποτελεί η κορυφαία βράβευση με το European Museum of the Year main Award (EMYA), η οποία του αποδόθηκε το 1981, για την έκθεση «Παραγωγή, επεξεργασία και εφαρμογή των φυσικών υφαντικών υλών στην Ελλάδα», αλλά και τη γενικότερη δράση που ανέπτυξε στο μουσειακό πεδίο την εποχή εκείνη.
Με σκοπό την αποτύπωση του τρέχοντος μουσειακού τοπίου, καθώς και τη διερεύνηση και την επανεκτίμηση της πρακτικής της συγκρότησης συλλογών και της δημιουργίας εκθέσεων με θέμα το ένδυμα, στη δεύτερη θεματική ενότητα προσβλέπουμε σε προτάσεις που διερευνούν από διαφορετικές οπτικές θέματα, όπως:
-
Τι από τα ρούχα μας διατηρούμε και φέρνουμε στο μουσείο και γιατί; Ποιες στρατηγικές ή φιλοδοξίες καθορίζουν το τι συλλέγει και το τι απορρίπτει ή αγνοεί το μουσείο; Καινοτόμες πολιτικές εμπλουτισμού των ενδυματολογικών συλλογών σε συνδυασμό με τη συμπερίληψη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και αναδυόμενες τάσεις και προοπτικές της σύγχρονης συλλεκτικής δραστηριότητας (Contemporary Collecting).
-
Τι από τις ενδυματολογικές συλλογές ενός μουσείου προκρίνεται προς έκθεση; Πώς οι επιμελητές παρεμβαίνουν στη συλλογή και την επανασυστήνουν στο κοινό; Αναθεωρήσεις και νέες κατευθύνσεις στην εκθεσιακή πρακτική και την ερμηνευτική προσέγγιση του ενδύματος.
-
Μουσειακές πολιτικές και ζητήματα αναπαράστασης του ενδεδυμένου σώματος στο μουσειακό περιβάλλον.
-
Το λεξικό της ενδυματολογικής «γλώσσας» και η μεταφορά της στο μουσειακό τοπίο: Εξετάζοντας την προβληματική γύρω από την πολυπλοκότητα των ενδυματολογικών όρων, τις σύνθετες έννοιες και τα ποικίλα γλωσσικά ιδιώματα σε επίπεδο τεκμηρίωσης, αλλά και χρήσης σε όλο το εύρος της κειμενικής πληροφορίας εντός του μουσείου.
-
Μόδα vs. εθνογραφικό ένδυμα. Blockbusters εκθέσεις vs. εκθέσεις μικρής κλίμακας. Έρευνα vs. θέαμα. Γκλάμουρ vs. καθημερινό ένδυμα. «Αυθεντικό» vs. αντίγραφο. Διακρίσεις και άλλα δίπολα στο επίκεντρο του μουσειολογικού ενδιαφέροντος και οι προσδοκίες του κοινού.
-
Ψηφιακά υποκατάστατα των ενδυμάτων στο μουσείο (ψηφιακό, εικονικό και κυβερνομουσείο).
-
Τι μπορεί να σημαίνει το Metaverse για τις ενδυματολογικές συλλογές και τα ενδυματολογικά μουσεία;
3. Ένδυμα & θέατρο
Στη λέξη «θέατρο» η τρίτη θεματική ενότητα συμπυκνώνει τις πολλαπλές μορφές που παίρνει το ένδυμα ως κοστούμι στις παραστατικές τέχνες (θέατρο, χορό, όπερα, κ.λπ.) καθώς και στις οπτικοακουστικές τέχνες (κινηματογράφο, τηλεόραση, κλπ.).
Σε όλη τη διάρκεια του έργου της, η Ιωάννα Παπαντωνίου διατήρησε, παράλληλα με την ιδιότητα της ερευνήτριας και συλλέκτριας του ενδύματος, και ενεργό ρόλο ως δημιουργός σκηνογράφος-ενδυματολόγος. Αυτή η καλλιτεχνική ταυτότητα συνυφαίνεται με μια συχνά πιο ελεύθερη και δημιουργική, αλλά παράλληλα υπεύθυνη και συνειδητοποιημένη, διάσταση των εννοιών της «ερμηνείας» και της «αναπαράστασης» μέσω του ενδύματος.
Στον 21ο αιώνα οι καλλιτεχνικές ενδυματολογικές πρακτικές συναντώνται πλέον μέσα από ένα πλήθος διαφορετικών μέσων: από το θέατρο και τον κινηματογράφο έως τα εικονικά περιβάλλοντα και τις πολυμεσικές πλατφόρμες και εφαρμογές. Η διαμεσολάβηση (mediation) έχει γίνει μια κυρίαρχη αρχή της σύγχρονης ζωής και πολιτισμού. Ωστόσο, ο ρόλος του κοστουμιού και του τρόπου με τον οποίο οι σωματικές πρακτικές διερευνώνται μέσα από αυτά τα πλαίσια παραμένει ένα κεντρικό ερώτημα της σύγχρονης ενδυματολογικής έρευνας.
Μέσω της τρίτης ενότητας θα εξεταστούν θέματα, όπως:
-
Πώς λειτουργεί το κοστούμι στις παραστατικές και οπτικοακουστικές τέχνες σε ιστορικό βάθος
-
ή/και μέσα στις κουλτούρες της παράστασης του 21ου αιώνα;
-
Πώς ορίζεται και πώς διαχωρίζεται το κοστούμι από τις ηθικές και κοινωνικές προσδοκίες
-
του καθημερινού ντυσίματος;
-
Με ποια απλά ή περίπλοκα και εξελιγμένα μέσα λειτουργεί το κοστούμι ως «επιτελεστικό μέσο» ή και αυτοδύναμη «παράσταση» για τους δημιουργούς, τους συμμετέχοντες και τους παρατηρητές/θεατές;
-
Ποια η συμβολή ή/και οι επιπτώσεις των τεχνολογικών εξελίξεων για τη μελέτη και την πρακτική του κοστουμιού τόσο ιστορικά όσο και στο σήμερα;
-
Πώς το κοστούμι ενεργοποιεί ή επιμελείται έναν «κοινό χώρο» εμπειρίας μεταξύ δημιουργών και συμμετεχόντων (ερμηνευτών/ηθοποιών και παρατηρητών/θεατών);
-
Πώς εφαρμόζεται η πρακτική της ενδυματολογίας πέρα από τη σκηνή και την οθόνη, και τι σημαίνει αυτό για τη μελέτη της ενδυματολογίας σήμερα;